نسخ
خط نسخ، در آغاز خطى بوده هم پایه? خط کوفی. اصل این خط از خط ”نبطی“ مى‌باشد. خط نسخ بطورکلى از اواخر قرن دوم هجرى رایج شد. ولى تا اواخر قرن سوم هجرى چندان متداول نبود. این خط به تمام سرزمین‌هاى شرقى که تحت لواى اسلام بوده‌اند، گسترش یافت. ایرانیان براى نیازهایى چون کتابت نوعى نسخ بکار مى‌بردند که متفاوت بود. امتیاز مهم خط نسخ در رعایت نسبت است، که یکى از قواعد مهم خوشنویسى مى‌باشد که موجب زیبایى خط است. ابن‌مقلد تناسبات خط نسخ را استحکام بخشید و آن را به یکى از سطوح متعالى خوشنویسى رسانید.
در حال حاضر در کشورهاى اسلامی، خط نسخ اهمیت بسیار دارد و در تحریر آن بکار مى‌رود. حروف چاپ و ماشین تحریر نیز با این قلم فراهم آمده است و کتاب‌ها و نشریات نیز به همین خط چاپ مى‌شوند، که البته با نسخ قرآنى تفاوت‌هایى مختصر دارد.

خواندن و نوشتن در خوشنویسى نسخ بسیار ساده و روان است؛ علت آن نظم خاص و دقیقى است که در چیدن حروف و کلمات در داخل سطر بکار مى‌رود.
توقیع
تقویع در لغت به معنى امضاء است که توقیعى نیز گفته شده است. این خط در زمان خلافت مأمون ابداع شده است.
تحول نهایى خط توقیع در قرن چهارم هجرى اتفاق افتاد. احمد بن محمود ملقب به ابن خازن از شاگردان نسل دوم ابن بواب و از مریدان وی، شوکت لازم را به این خط بخشید.
در اواخر قرن نهم هجری، نوع درشتى از خط توقیع در ترکیه ابداع شد که موردپسند ترک‌ها بود. اما میان عرب‌ها چندان متداول نگشت.
خط توقیع را مشتق از خط ثلث دانسته‌اند.
محقق
محتقق نخستین طخى است که در آغاز خلافت عباسیان از کوفى استخراج شد و نزدیکترین خطوط به آن است. و نیز اولین خطى است که ابن مقلد تهذیب و هندسى کرده است. ابن‌بواب تکامل نهایى را به آن بخشید. خط محقق چهار قرن محبو‌ب‌ترین خط میان خوشنویسان جهت کتابت قرآن در تمام سرزمین‌هاى اسلام در شرق بوده است.

تأثیر ذوق ایرانى در این خط کاملاً بارز است. محقق خطى است باشکوه و اندام درشت و فواصل منظم، یکدست و ساده.
رقاع
رقاع در لغت به معنى صفحه? کوچک است. این خط از خطوط نسخ و ثلث مشتق شده است. خط رقاع در مکاتبات خصوصى و کتاب‌هاى عرفى و روى کاغذهاى در ابعاد کوچک رواج داشت. رقاع از خطوط محبوب خوشنویسان عثمانى بود و توسط خوشنویس مشهور شیخ حمدالله الاماسى اصلاحات لازم در آن صورت گرفت. این خط تدریجاً توسط دیگر خوشنویسان ساده‌تر شد و از رایج‌ترین خطوط گردید. امروزه خط رقاع از متداول‌ترین خطوطى است که در سرتاسر دنیاى عرب بکار مى‌رود.
خط رقاع بر اثر نیاز به تندنویسى و مختصر نوشتن، در مکاتبان بکار مى‌رفته است.

براى خوشنویسى ابزار و وسایلى لازم است: قلم نی، مرکب و لیقه و دوات، قلم‌تراش، قط‌‌زن و زیرمشقی. تهیه ابزار خوب همیشه باعث بهتر نوشتن و تمیزى کار است و هر یک از وسایل باید داراى مشخصات خاصى باشد تا نتیجه? مطلوب حاصل شود.
قلم
قلم تراش
قط زن
دوات (لیقه و مرکب)
کاغذ
قلم
قلم مهم‌ترین ابزار نوشتن است. گفته مى‌شود قبل از تراشیدن، به آن نى مى‌گویند و بعد از تراشیدن، قلم گفته مى‌شود. بهترین نوع قلم نى که براى نوشتن مناسب است، قلم دزفولى است. این نى از نیزارهاى جنوب کشور و در منطقه? خوزستان و دزفول بدست مى‌آید. قلم خود باید سرخ مایل به قهوه‌‌اى سوخته باشد و به‌عبارت دیگر سرخ و سفید باشد. و سیاه، زرد یا خاکسترى نباشد. گره و پیچ نداشته باشد؛ زیاد کوتاه یا بلندنباشد. محکم باشد و گوشت داخل قلم سفید باشد. ”سلطانعلى مشهدی“ از خوشنویسان بزرگ قرن دهم هجرى در رساله? خوشنویسى خود درباره? قلم چنین سروده است:
اوّلاً مى‌کنم بیان قلم بشنو این حرف از زبان قلم
که قلم سرخ رنگ مى‌باید نه به سختى چو سنگ مى‌باید
نه سیاه و نه کوته و دراز یاد گیر اى جوان ز روى نیاز
نه بر او پیچ و نه در او تابى مُلک خط راست نیک اسبابی
معتدل، نه ستبر و نه باریک و اندرونش سفید و نى تاریک
گر قلم سخت باشد وگرنست دست از این و آن بباید شست
اگر قلم خوب تراشیده شود، نوشتن آن آسان مى‌گردد. در تراش قلم، ابتدا روى قلم را بر مى‌دارند که بهتر است از طرف رویش آن باشد و تا حدى برداشته مى‌شود که به قسمت سخت نزدیک پوست قلم برسد. سپس پهلوهاى قلم تراشیده مى‌شود. میدان قلم نباید زیاد بلند یا کوتاه باشد. بهترین حد به اندازه? قطر قلم است. بعد دَم قلم را شکاف کوچکى مى‌دهند که فاق گفته مى‌شود و بعد عمل قط زدن انجام مى‌شود که زدنِ سرقلم است، با زاویه? مناسب و توسط فشار دست بر پشت قلمتراش. در قلم‌هاى درشت‌تر پشت قلم نیز برداشته مى‌شود، که این مرحله قبل از قط زدن انجام مى‌گیرد.
قلم تراش
اگر قلمتراش کُند باشد، قلم ضایع خواهد شد. بهتر است قلمتراش براى برداشتن میدان قلم و قط زدن پهن و محکم باشد. و براى خالى کردن پهلوهاى قلم باریک باشد. سلطانعلى مشهدى مى‌گوید:
با تو ذکر قلمتراش کنم حرفهاى نگفته فاش کنم
تیغ او نه دراز و نه کوتاه تُنُک و پهن نیست خاطرخواه
تا که در خانه? قلم گردد وان قلم قابل رقم گردد
قط زن
قط‌ زن، معمولاً از چوب سخت و استخوان مانند آبنوس و عاج ساخته مى‌شود و اگر از جنس شاخ باشد بهتر است. قط زن باید صاف و تقریباً سخت باشد. امروزه از نی، کائوچو و نظایر ان استفاده مى‌شود.
دوات (لیقه و مرکب)
مرکب خوشنویسى، مرکب مخصوصى است که معمولاً به‌صورت سنتى ساخته مى‌شود و انواع دیگر آن و جوهر خودنویس براى مصرف خوشنویسى مناسب نیست. مرکب خوشنویسى به دو صورت مایع و خشک وجود دارد. مرکب خشک را تا مدت‌ها مى‌توان نگهدارى کرد. براى استفاده از مرکب خشک ابتدا آن را در مقدار مناسبى آب جوشیده سرد شده حل مى‌کنند. از آب مقطر و گلاب نیز استفاده مى‌شود. بعد از این‌که کاملاً حل شد، به‌وسیله? پارچه‌اى آن را صاف مى‌کنند. مرکب براى آن که آماده? نوشتن گردد، در ظرفى ریخته مى‌شود بنام دوات. دوات مى‌تواند از جنس شیشه یا پلاستیک یا چینى باشد. دوات نباید زیاد کوچک یا بزرگ باشد. و دهانه? آن باید گشاد و عمق آن تقریباً کم باشد. این ظرف باید درى محکم و غیرقابل نفوذ داشته باشد.
لیقه مقدارى نخ ابریشم طبیعى یا مصنوعى است، که داخل دوات قرار مى‌دهند و روى آن مرکب مى‌ریزند. لیقه از ریختن مرکب جلوگیرى مى‌کند؛ و خاصیت مهم آن تنظیم مقدار مرکب روى قلم در هنگام نوشتن است. از پنبه و اسفنج براى این کار نباید استفاده کرد.
کاغذ
هر نوع کاغذى مناسب خوشنویسى نیست. کاغذهاى ناصاف و ناهموار باعث سایش نوک قلم نى مى‌شود و مناسب نیست. براى خوشنویسى باید از کاغذهاى نرم و لغزنده مثل کاغذهاى گلاسه و نیمه‌گلاسه استفاده شود.

یک اثر خوشنویسى مى‌تواند در قالب‌ها و گونه‌‌هاى مختلفى ارائه شود. هر یک از این قالب‌ها داراى اصول و شرایط خاصى است که باید از سوى هنرمند رعایت شود تا نتیجه? صحیح به‌دست آید. این قالب‌ها عبارتند از: سطر، دو سطر، سیاه مشق، چلیپا، کتابت، قطعه، کتیبه.
در طى سالیان این قالب‌هاى متعدد براى ترکیب کلمات و حروف ایجاد شدند و هنرمندان، آیات قرآنى و متون ادبى و علمى و اشعار زیبا را در این قالب‌ها نوشته‌اند و خوشنویسان با وفادارى به اصول این قالب‌ها آثار بدیع و بسیار زیبایى خلق کرده‌اند.
سطر‌نویسی
دو سطر‌نویسی
سیاه‌ مشق
چلیپا
کتابت


سطرنویسى
به مجموعه? کلمات و جمله‌هایى که روى خط کرسى قرار مى‌گیرند، سطر گفته مى‌شود. سطر ساده‌ترین قالب براى ارائه نوشته در خوشنویسى بشمار مى‌رود و از ارکان مهم آن به حساب مى‌آید. سطر ممکن است یک جمله? کامل باشد یا چندین جمله را در خود جاى دهد. گاهى نیز ممکن است جمله? کامل هم نباشد. بنابراین تعداد سطرها در یک صفحه را، خط کرسى‌هاى موجود در آن صفحه مشخص مى‌کنند.
اصول و ضوابط کلى سطر شامل دو قسمت مهم مفردات سطر و ترکیب سطر مى‌شود. مفردات سطر اجزاى سطر است؛ شامل حروف، کلمات و اتصالات؛ که بکارگیرى قواعد حروف و کلمات انجام مى‌گیرد.
ترکیب سطر، چگونگى قرار گرفتن حروف و کلمات در داخل سطر و نحوه ارتباط بین آنهاست؛ بطورى که سطر در زیباترین شکل خود قرار گیرد. مجموعه اجزاى یک سطر باید در داخل سطر، بصورتى اصولى و زیبا کنار هم چیده شوند، تا سطر زیباتر بنظر آید. در ترکیب سطر، ذوق و سلیقه و ابتکار شخص در زیبایى آن نقش اساسى دارد. قواعد و اصول اولیه? ترکیب‌بندى سطر عبارتند از: رعایت کرسى حروف و کلمات، رعایت فاصله? حروف و کلمات، کشیده‌ها و جایگاه آنها در سطر، سوار کردن حروف و کلمات، اتمام سطر.


خط کرسى یا خط زمینه در یک سطر براى آن‌که چشم به‌خطا نرود و حروف و کلمات در جایگاه خود قرار گیرند، بکار مى‌رود. در سطر، باید فاصله? حروف و کلمات یکسان و یکنواخت نسبت بهم نوشته شوند، تا سطر زیباتر و خواناتر شود. معمولاً فاصله بین حروف و کلمات یک سطر، به اندازه? یک نقطه قلم است.
معمولاً در هر سطر یک یا دو حرف به‌صورت کشیده نوشته مى‌شود. بعضى حروف الفباى فارسى در خط نستعلیق مى‌توانند به‌صورت کشیده یا مدّ نوشته شوند. برخى خروف خود، قابل کشیدن نیستند؛ اما در اتصال با حروف دیگر قابل کشیدن مى‌شوند. مثل حرف غ وقتى به م متصل شود به‌صورت کلمه? ”غم“ قابل کشیدن خواهد شد. کشیده‌ها براى ایجاد توازن و زیبایى استفاده مى‌شوند و شکل‌هاى متنوعى به سطر مى‌بخشند. محل قرار گرفتن آنها براساس تشخیص و سلیقه و تجربه? خوشنویس، مى‌تواند زیبایى اثر را چند برابر کند.
در قطعات خوشنویسی، بخصوص نستعلیق، بعضى از حروف و کلمات از جاى اصلى خود خارج و بالاى کلمه? قبل از خود قرار مى‌گیرند و سوار مى‌شوند و انسجام بیشترى به سطر مى‌دهند. سوار کردن حروف و کلمات باعث ایجاد توازن بین سیاهى‌ها و سفیدى‌ها در یک اثر خوشنویسى مى‌شود. البته بعضى از حروف در قواعد خوشنویسى نباید سوار شوند.
سطرهاى خوشنویسی، بویژه نستعلیق در آخر به طرف بالا صعود دارد. یعنى یا کمى بالاتر از سطر نوشته مى‌شود یا روى کلمه? قبل از خود سوار مى‌شود، که به این عمل اتمام سطر گویند

دو سطرنویسى
در نوشتن دو سطر یا یک بیت، باید قواعد سطرنویسى در هر دو سطر رعایت شود. فاصله? دو سطر یا دو مصرع از هم با توجه به طول هر سطر و ارتفاع آن حدود 12 تا 15 نقطه است. کشیده‌ها در دو سطر نباید زیرهم قرار گیرند؛ اما زیبایى اولویت دارد و بسته به ذوق و سلیقه و ابتکار خوشنویس محل کشیده‌ها مشخص مى‌شود. دوسطرنویسى بیشتر براى نوشتن یک بیت شعر بکار مى‌رود.

سیاه‌مشق
از دیگر قالب‌هاى خوشنویسى سیاه‌مشق است. سیاه‌مشق‌ها به دو گروه اصلى تقسیم مى‌شوند: سیاه‌مشق‌هاى تمرینى و سیاه‌مشق‌ در قالب یک قطعه? زیبا.
سیاه‌مشق‌هاى تمرینى براى آماده شدن است خوشنویس براى اجراى یک قطعه? زیبا بکار مى‌رود، در اصل انگیزه? ایجاد سیاه‌مشق همین تمرین‌ها بوده است. در سیاه‌مشق‌هاى تمرینی، هدف ایجاد یک قطعه نیست.

سیاه‌مشق مى‌تواند قالبى باشد براى اجراى یک قطعه? زیبا. احتمالاً در قرن دهم هجرى این کار صورت گرفته و ادامه یافته است و در قرن سیزدهم با ظهور میرزا غلامرضا اصفهانى و میرحسین ترک به اوج خود رسیده است. بیشترین آثار سیاه‌مشق نستعلیق در دوران قدیم مربوط به میرعماد بوده است، که از زیبایى و مهارت زیادى در اجرا برخوردار است. اما در حال از قرن سیزدهم به بعد قالب سیاه‌مشق جایگاه خود را به عنوان یک قطعه? با ارزش هنرى خوشنویسى پیدا کرد.
امروزه قطعات سیاه‌مشق خوشنویسان برجسته داراى ارزش بالایى است و در عرصه? نقاشیخط نیز از سیاه‌مشق به‌عنوان دستمایه استفاده‌هاى زیادى مى‌شود.

چلیپا
یکى از بهترین و زیباترین قالب‌هایى که براى نوشتن قطعات خوشنویسى بخصوص نستعلیق استفاده مى‌شود، چلیپاست؛ که از مجموع چهار سطر و یا مجموع دو قالب دو سطرى ایجاد مى‌شود. و سطرها در داخل آن به‌شکل مورب و کج قرار مى‌گیرند، که بهترین قالب براى رباعى و دوبیتى است. در این قالب، سطرها بسیار دقیق و حساب شده در جاى خود قرار داده مى‌شوند. تقارن میان فضاهاى پر و خالى توازن در قطعه و چلیپا را ایجاد مى‌کند و آن را زیبا جلوه مى‌دهد. در هر دو سطر باید تمام اصول و قواعد دوسطرى رعایت شود. معمولاً مقدار شیب سطرها طورى است که خط کرسى سطر اول بر نیسماز زاویه? سخت راست بالا عمود باشد. انواع دیگرى از چلیپا وجود دارد که تعداد بیت‌هاى شعر در آن بیش از دو بیت است. گاهى نیز قالب چلیپا با قالب‌هاى دیگر مثل دو سطرى ترکیب مى‌شود که به آنها چلیپاى مرکب گویند. قواعد سطر در چلیپانویسى هم بکار مى‌رود. اما ترکیب کلى چلیپا تعداد، طول و محل کشیده‌ها را تعیین مى‌کند. طول سطرهاى چلیپا نباید زیاد کوتاه یا بلند باشد.
اندازه? قلم در چلیپاى معمولی، حدود 5/1 تا 5/2 میلى‌متر است.
تنوع ترکیب در چلیپانویسى بسیار زیاد است؛ که بخشى از آن مربوط به انتخاب کشیده‌ها و تنظیم آنها نسبت به هم است.

کتابت
کتابت در لغت یعنى نوشتن و تحریر کردن. اما در خوشنویسى اصطلاح و قالبى است براى نوشتن کتاب. کتابت قالبى براى ارائه نوشته بصورت ریز است و بیشترین کاربرد را در کتاب‌نویسى دارد. قبل از بوجود آمدن صنعت چاپ، همه? کتاب‌ها با دست نوشته مى‌شد. در انتخاب ابزار کتابت، قلم نى محکم‌تر و باریک‌تر از قطر یک مداد معمولى است. مرکب باید از بهترین نوع باشد و دوات بار کوچک انتخاب شود.
کتابت ریز را در اصطلاح خوشنویسی، کتابت خفى و کتابت کمى درشت را کتابت جلى مى‌گویند. تمام قواعد سطرنویسى باید در سطرهاى کتابت رعایت شود.
یکى از ویژگیظهاى کتابت خوب، یکدستى و هماهنگى در تمام صفحه است. از خوشنویسان برجسته‌اى که در گذشته کتابت را به زیبایى انجام داده‌اند، میرزا محمدرضا کلهر و عمادالکتاب را مى‌توان نام برد. از کاتبان معاصر نیز ”استاد سید حسین میرخانی“ و ”استاد سید حسن میرخانی“ را مى‌توان نام برد. مهم‌ترین اثر کتابت استاد سید حسین میرخانی، قرآنى است که به خط نستعلیق نوشته شده است.
امروزه از کتابت براى ایجاد و ارائه یک قطعه? زیبا نیز بهره گرفته مى‌شود.